Wpływ reaktywności emocjonalnej i aktywności
na orientację motywacyjną u polskich Scrabblistów

Justyna Nurkiewicz

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wydział Filozofii Chrześcijańskiej
Instytut Psychologii
Katedra Psychologii Pracy i Stresu

(...) W oparciu o wiele badań z zakresu psychologii można zauważyć pewne prawidłowości dotyczące relacji między szeroko rozumianą siłą woli (obejmuje osobowościowe właściwości wolicjonalne wpływające na siłę woli tj. orientację na działanie/stan, jak i stosowane strategie wolicjonalne i efektywność realizacji zamiarów w różnych typach sytuacji życiowych) a możliwościami temperamentalnymi jednostek. Dotychczas prowadzone prace koncentrowały się głównie na reaktywności rozumianej zgodnie z Transakcyjnym Modelem Temperamentu A. Eliasza. Zasadne wydaje się zatem spojrzenie na całość zagadnienia od innej strony. Wyżej wspomniane badanie uprawomocniają i implikują pewne zależności, które można próbować przenieść na grunt Regulacyjnej Teorii Temperamentu i jej interakcji z Koncepcją Kontroli Działania J. Kuhla. Ponadto ciekawa wydaje się próba określenia pewnych relacji między orientacją na działanie/stan a zmiennymi temperamentalnymi na tej dość specyficznej grupie, jaką są Scrabbliści. Pytania dotyczące roli właściwości wolicjonalnych współwystępujących z reaktywnością i aktywnością w determinowaniu osiągania niskich bądź wysokich wyników w Rankingu, stanowią podstawę opisywanych tutaj badań. Zmienną zależną jest orientacja motywacyjna na działanie/stan, a jej wskaźnikiem preferowane przez osoby badane typy orientacji na działania/stan po niepowodzeniu, orientacja na działanie/stan podczas planowania i podejmowania decyzji, orientacja na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności w Skala Kontroli Działanie J. Kuhla. Zmiennymi niezależnymi są natomiast reaktywność emocjonalna i aktywność, których wskaźnikiem jest wynik w odpowiednich skalach Kwestionariusza Temperamentu Formalna Charakterystyka Zachowania FCZ-KT J. Strelaua i B. Zawadzkiego. Ponadto w badaniach uwzględnia się miejsce badanych na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej osób grających w Scrabble.

Na podstawie przeglądu literatury przedmiotu przyjęto następujące hipotezy badawcze:

1.                  Istnieje zależność między orientacją na działanie/stan po niepowodzeniu oraz podczas planowania i podejmowania decyzji a reaktywnością emocjonalną. Im niższa reaktywność, tym większa orientacja na działanie. Odpowiednio, im wyższa reaktywność, tym większa orientacja na stan. Brak związku między reaktywnością emocjonalną a orientacja na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności.

2.                  Istnieje zależność między orientacją na działanie/stan po niepowodzeniu oraz podczas planowania i podejmowania decyzji a aktywnością. Niskiemu poziomowi aktywności będzie odpowiadała wysoka orientacja na stan, zaś wysokiemu poziomowi aktywności – orientacja na działanie. Brak związku między aktywnością a orientacja na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności.

3.                  Poziom reaktywności emocjonalnej jest odwrotnie proporcjonalny do poziomu aktywności, tj. im wyższa reaktywność, tym niższa aktywność i odwrotnie.

4.                  Istnieją różnice w poziomie reaktywności emocjonalnej, aktywności i orientacji na działanie/stan w obu grupach badanych.

5.                   Poziom reaktywności  będzie niższy u osób sklasyfikowanych na wysokich pozycjach na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej, niż u jednostek znajdujących się niżej w klasyfikacji.

6.                  Osoby zajmujące wysokie miejsca na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej będzie cechował wyższy poziom aktywności, niż osoby z niższych miejsc.

7.                  Osoby zajmujące wysokie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej będzie cechowała orientacja na działanie, zaś osoby zajmujące niskie pozycje – orientacja na stan.

(…)

            Wyniki przeprowadzonego badania potwierdzają hipotezę mówiącą o odwrotnie proporcjonalnej zależności między reaktywnością emocjonalną a orientacją na działanie po niepowodzeniu oraz podczas planowania i podejmowania decyzji. Nie wykazano związku między reaktywnością a orientacją na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności, co również jest zgodne z wcześniejszymi założeniami. Wyniki te są zbieżne z danymi uzyskanymi w badaniach M. Marszał – Wiśniewskiej (1999a) i badaniach J. Kuhla (1994, cyt. za: Marszał – Wiśniewska, 1999a). Interpretując powyższy wniosek można, powołując się na uzasadnienie wspomnianych autorów przyjąć, iż wysoka potrzeba stymulacji współwystępująca z niską reaktywnością sprzyja wykształceniu się orientacji na działanie. Odpowiednio wysoka reaktywność i odpowiadająca jej niska potrzeba stymulacji wpływają na wykształcenie się orientacji na stan. Wynika to ze wspomnianych wcześniej założeń o ontogenetycznej wtórności właściwości osobowościowych, w tym wypadku – orientacji na działanie/stan, wobec właściwości temperamentalnych (temperament modyfikuje elementy doświadczenia decydujące o wykształceniu określonego typu orientacji oraz poprzez warunkowanie preferowania zachowań o określonej wartości stymulacyjnej utrwala je w rozwoju ontogenetycznym kształtując dany typ orientacji). Drugą część hipotezy mówiącą o braku związku między reaktywnością a orientacją na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności, tłumaczyć należy odmiennością tej skali od dwóch pozostałych. Reaktywność wpływa, jak wspomniałam wyżej, na właściwości wolicjonalne związane z niedoczynnością systemu inicjującego działanie ułatwiając ich pokonywanie. Nie ma natomiast wpływu na nadczynność systemu inicjującego działanie, właściwą dla orientacją na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności (Marszał – Wiśniewska, 1999a).

            Hipotezę mówiącą o zależnościach między aktywnością a orientacją motywacyjną udało się potwierdzić na podstawie wyników grupy eksperymentalnej – wysoka aktywność wpływa na wykształcenie orientacji na działanie po niepowodzeniu oraz podczas planowania i podejmowania decyzji, nie stwierdzono związku z orientacją na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności. Natomiast w grupie kontrolnej nie udało się zauważyć żadnych istotnych zależności. Wyniki uzyskane w grupie Scrabblistów sklasyfikowanych na wysokich pozycjach na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej wydają się uzasadnione przede wszystkim z uwagi na generalnie ujemną korelację między reaktywnością emocjonalną i aktywnością (Strelau, Zawadzki, 1997). Jeśli zatem, niskiemu poziomowi reaktywności emocjonalnej odpowiada orientacja na działanie, to ten typ orientacji cechuje także osoby o wysokiej aktywności.

Prawidłowości występujące w grupie eksperymentalnej korespondują również pośrednio z danymi uzyskanymi przez M. Marszał – Wiśniewską (1999a). Autorka stwierdziła, że osoby zorientowane na działanie po niepowodzeniu oraz podczas planowania i podejmowania decyzji cechuje (w sytuacjach pracy poza domem i czasu wolnego) większy optymizm, średnio lepszy nastrój, większe usatysfakcjonowanie z realizacji własnych motywów, większe ogólne zadowolenie z pracy i zadań wykonywanych w pracy. Wydaje się, że przedstawione przez autorkę implikacje dotyczące orientacji na działanie są zbieżne z rozumieniem przez J. Strelaua konsekwencji  wysokiej aktywności jednostki. W badaniach nad trafnością skal FCZ – KT (Strelau, 1997) zauważono bowiem jej dodatnie związki między innymi z siłą procesów pobudzenia i ruchliwością procesów nerwowych ( mierzone kwestionariuszem PTS), aktywnością, towarzyskością (mierzone kwestionariuszem EAS – TS) i ekstrawersją (mierzone kwestionariuszem EPQ – R), poszukiwaniem wrażeń i impulsywnością (mierzone odpowiednio kwestionariuszami: SSS – V, Skala Temperamentu L. L. Thurstone’a).

Jak zatem wytłumaczyć zaistnienie rozbieżności w zakresie związków korelacyjnych w obu grupach? Wydaje się, że na taki rozkład wyników wpływ miała przede wszystkim niechęć osób z grupy kontrolnej do udziału w badaniach. Jednostki te, mimo zapewnień o anonimowości eksperymentu, obawiały się ujawnienia niepowołanym osobom swoich wyników. Także rozszerzenie grupy i złagodzenie kryteriów doboru osób do grupy, mogły wpłynąć zniekształcająco na wyniki. Ponadto osoby z grupy eksperymentalnej miały już wcześniej kontakt z badaczem. Mogło to z jednej strony wpłynąć pozytywnie na wynik badania – poprzez większe zaufanie do osoby eksperymentatora, ale z drugiej strony negatywnie – osoby badane mogły próbować odgadnąć intencje badacza i zgodnie z nimi udzielać odpowiedzi. Dlatego przeanalizowano ponownie wyniki pomijając podział na grupy. Korelacje między reaktywnością emocjonalną, aktywnością a orientacją motywacyjną (skalami N, D) okazały się istotne statystycznie (zob. tablica 2.3.). Niskiej reaktywności emocjonalnej i wysokiej aktywności odpowiada orientacja ma działanie po niepowodzeniu oraz podczas planowania i podejmowania decyzji. Zgodnie z postawionymi hipotezami nie stwierdzono związku ze skalą mierzącą orientacje na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności.

Hipotezę dotyczącą ujemnej korelacji między reaktywnością emocjonalną a aktywnością potwierdzono w grupie eksperymentalnej, lecz nie udało się to w grupie kontrolnej. Zgodnie z dotychczasowym stanem wiedzy z zakresu badań nad temperamentem (Strelau, 1998), należałoby oczekiwać przy zwiększonej reaktywności emocjonalnej odpowiednio niskiego poziomu aktywności. Osoby wysokoreaktywne unikają bowiem sytuacji i aktywności charakteryzujących się wysoka stymulacją, a niskoreaktywni podejmują aktywność i szukają sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej – uogólniając są bardziej aktywni. Interkorelacje między skalami reaktywności emocjonalnej i aktywności wynoszą w badaniach J. Strelaua (Strelau, Zawadzki, 1997) od - 0.34 do – 0.35. Toteż wyniki uzyskane na podstawie analiz w grupie Scrabblistów zajmujących wysokie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej, są zgodne z dotychczasowym stanem wiedzy. Wydaje się, że wyjaśnieniem rozbieżności w wynikach obu grup tutaj również mogą być wspomniane wyżej przyczyny. Jeśli w toku analiz pominie się podział na grupy, to współczynnik korelacji liniowej reaktywności emocjonalnej z aktywnością przyjmuje zbliżoną wartość do uzyskanego w badaniach J. Strelaua (zob. tablica 2.4.).

            Ostatnia grupa hipotez zakładała istnienie różnic w ramach reaktywności emocjonalnej, aktywności, orientacji na działanie/stan w grupach Scrabblistów zajmujących wysokie i niskie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono jedynie istnienie istotnych różnic w obu grupach pod względem reaktywności emocjonalnej i orientacji na działanie/stan po niepowodzeniu. Rozkład pozostałych cech jest zbliżony w obu grupach. Wydaje się zatem, że osoby osiągające lepsze wyniki w Scrabble charakteryzuje niska reaktywność emocjonalna i orientacja na działanie po niepowodzeniu.

            Niska reaktywność emocjonalna wiąże się z mniejszą wrażliwością na bodźce, większą odpornością emocjonalną, mniejszą pobudliwością emocjonalną i lepszym funkcjonowaniem w sytuacjach trudnych i stresowych. Ponadto stwierdzono, na podstawie badań nad cechami temperamentu w ujęciu J. Strelaua (Strelau, Zawadzki, 1997), że reaktywność koreluje ujemnie z płynnością. Dlatego w sytuacji zawodów to właśnie niska reaktywność emocjonalna ułatwia adaptację jednostki i umożliwia jej lepsze funkcjonowanie. Także liczne badania m.in. M. Gordner dotyczące sytuacji współzawodnictwa (Strelau, 1978) dostarczają danych potwierdzających większą wartość przystosowawczą niskiej reaktywności. Mianowicie u osób niskoreaktywnych (w przeciwieństwie do wysokoreaktywnych) nie występuje spadek wykonania zadania pod wpływem współzawodnictwa. W badaniach J. Maciejczyk (w: Strelau, 1978) na grupie pilotów właśnie niska reaktywność sprzyjała lepszemu wykonaniu zadania w sytuacji stresowej aniżeli w normalnej. Lecz analizując uzyskane dane należałoby także uwzględnić struktury obu grup, a mianowicie fakt, iż w grupie eksperymentalnej są tylko 2 kobiety a w kontrolnej 14. Wiadomo bowiem, że kobiety cechuje generalnie wyższa reaktywność emocjonalna niż mężczyzn. Może zatem tutaj należy doszukiwać się przyczyn takiego rozkładu wyników? Wydaje się, że nie. Dobór do grup odbywał się na podstawie osiąganych przez dane osoby rezultatów (pozycja w rankingu). Dlatego takie proporcje kobiet i mężczyzn stanowią konsekwencje poziomu gry. Stąd zasadnym wydaje się stwierdzenie, że niski poziom reaktywności emocjonalnej ma wpływ na osiągane przez Scrabblistów lepszych wyników podczas zawodów.

            W obu badanych grupach nie zaobserwowano różnic pod względem aktywności. Ponadto na podstawie badań J. Kłodeckiej – Rożalskiej (Strelau, Zawadzki, 1997) na zawodnikach reprezentujących 11 dyscyplin sportu stwierdzających wyższą aktywność u sportowców (w porównaniu z osobami nie uprawiającymi sportów), oczekiwano generalnie wyższych wyników w tej skali. Jednakże, porównując średnie w obu grupach, można zauważyć wyższe wyniki w grupie osób zajmujących niskie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej w porównaniu do osób z górnych miejsc. Średnia w tej grupie jest oprócz tego zbliżona do wartości uzyskanych w badaniach J. Kłodeckiej – Rożalskiej. Wydaje się zatem, że dla osób z niższymi wynikami Scrabble stanowi jeden z wielu rodzajów aktywności, natomiast osoby z grupy eksperymentalnej traktują samą grę, a także turnieje jako podstawowe źródło stymulacji. Za taką interpretacją przemawia również wskaźnik ilości ostatnio (tj. w ciągu 2 lat) rozegranych partii uwzględnianych przy obliczaniu rankingu. Jest on wyraźnie wyższy w grupie eksperymentalnej (w porównaniu do grupy kontrolnej): średnia ilość partii rozegranych przez jedną osobę w grupie kontrolnej to w przybliżeniu 154, a w grupie kontrolnej 72.

            Ostatnie założenie dotyczyło różnic pod względem orientacji na działanie/stan w obu grupach. Uzyskano dane świadczące o wystąpieniu różnicy tylko w ramach skali mierzącej orientacje na działanie/stan po niepowodzeniu. Zgodnie z wynikami, Scrabbliści zajmujący wysokie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej cechuje orientacja na działanie po niepowodzeniu, zaś Scrabblistów zajmujących niskie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej cechuje orientacja na stan. Wziąwszy pod uwagę fakt, iż skala ta zawiera pozycje mówiące o umiejętności oderwania się w myśleniu i działaniu od doznanego niepowodzenia, różnice w obu grupach wydają się uzasadnione. Orientacja na stan po niepowodzeniu wiąże się z osłabieniem systemu inicjującego działanie, charakterystyczne jest tutaj zaabsorbowanie czymś innym. Takie niekontrolowane aktywności doprowadzają do osłabienia efektywności systemu samoregulacji poprzez mechanizm nakładania się lub zakłócania (Marszał – Wiśniewska, 1999a). Ponadto, zgodnie z wynikami badań J. Kuhla (Marszał – Wiśniewska, 1999a), orientacja na stan po niepowodzeniu (w porównaniu z innymi typami orientacji na stan) najwyżej pozytywnie koreluje z poziomem lęku. Z drugiej strony badania M. Marszał – Wiśniewskiej (1999a) ujawniły lepsze dopasowanie własnych motywów do „ofert” sytuacji czasu wolnego w domu u osób zorientowanych na stan po niepowodzeniu (w porównaniu z osobami zorientowanymi na działanie). Innymi słowy sytuacje czasy wolnego w domy są preferowane przez osoby zorientowane na stan po niepowodzeniu. Stąd może wynikać kwestia podziału czasu wolnego osób z grupy kontrolnej między wiele różnych aktywności – m.in. Scrabble, a także preferowanie form czasu wolnego realizowanych w domu. Na podstawie tych przesłanek można stwierdzić, iż osoby zorientowane na działanie po niepowodzeniu osiągają lepsze wyniki w Scrabble aniżeli osoby zorientowane na stan.

Stwierdzono brak różnic w obu grupach w wynikach skali orientacja na działanie/stan podczas planowania i podejmowania decyzji. Zarówno osoby zajmujące wysokie jak i niskie pozycje na Ogólnopolskiej Liście Rankingowej uzyskują wartości zbliżone w tej skali. Ponadto, porównując średnie w obu grupach, zauważono, że są one zbieżne i można ich wartość określić mianem powyżej przeciętnej (zob. tablica 3.3.). Wydaje się, że Scrabbliści jako cała grupa charakteryzują się szybkim podejmowaniem decyzji, myśleniem wyłącznie o wykonaniu danego zadania, szybkim wykonywaniu tegoż zadania oraz umiejętności koncentracji na wykonaniu zaplanowanego zadania.

Nie zauważono także różnic w ramach skali orientacji na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności w obu grupach. Umiejętność kontynuowania czynności sprawiającej podmiotowi przyjemność, satysfakcjonującej dla niego, umiejętność zaangażowania się w te czynność bez konieczności jej przedwczesnego porzucania i podejmowania nowych działań charakteryzują grupę Scrabblistów jako całość. Porównując średnie w obu grupach (zob. tablica 3.3.) można zauważyć ich zbliżoną wartość jednoznacznie wskazującą na orientację na działanie Scrabblistów w ramach tej skali.

Wnioski